Yöresel-Bölgesel Terimi Olarak Afyon:
Haşhaş (Sivas)

İkiçenekliler in, gelincikgiller familyasından haşhaş bitkisinin olgunlaşmamış meyvesinden elde edilen koyu kahve renkli, baygın kokulu ve acı bir tadı olan uyuşturucu maddedir. Haşhaşın çiçekleri döküldükten sonra, meyvalar henüz yeşilken ortası çepeçevre bıçakla çizilir. Çizilen yerden beyaz, süt gibi yapışkan bir madde sızar. Havanın etkisiyle koyulaşıp kahverengi bir sakız durumunu alan bu madde toplanır, yoğurulur. Topak ve somun biçimine getirilip, haşhaş yapraklarıyla sarılır. Böylece elde edilen ham afyondan çeşitli kimyasal işlemlerle morfin, kodein, tabain, papaverin, portopin ve narkotin gibi uyuşturucu ilaçlar yapılır.

Elde edildiği bitki: Haşhaş (Papaver somniferum), haşhaş bitkisinin genç kapsüllerinin (meyvalarının) özel bir bıçakla enine çizilmek suretiyle dışarı çıkan ve hava ile temasta katılaşan sütüdür. Kapsülden çıkan süt (lateks) önce beyazdır, sonradan koyu esmer bir renk alır. Afyon sakızı denen bu katılaşmış süt, yine özel bıçaklarla toplanır. Bu şekilde elde edilen afyon, çok eski zamanlardan beri ilaç ve keyif verici olarak kullanılmaktadır.

Bu işler için Hindistan’da, Çin’de, Eski Mısır’da haşhaş başları kullanılmıştır. Hipokrat, eserlerinde haşhaştan bahsetmiştir. Plinius (M.S. 23), haşhaş başlarının çizilerek afyon elde edildiğini yazmıştır. Opium deyimi de Yunanca opos (özsuyu)dan gelir. Romalı bilgin Dioskorides eserlerinde afyonu uzun uzun anlatmaktadır. Afyonun bileşiminde yaklaşık % 20-25 oranında alkaloid vardır. Bundan başka reçine, kauçuk, yağ, mum, müsilaj ve asitler de vardır. türk afyonlarının içinde % 10-25 nispetinde alkaloid bulunur. Türk afyonu morfin bakımından dünyada en zengin afyondur. Türk afyonunda 25 çeşit alkaloid bulunur. Bu alkaloidlerin başlıcaları şunlardır:

Morfin: Afyonun en önemli alkaloididir. % 12’sini teşkil eder. Tıpta çok iyi bir ağrı dindiricidir.

Kodein: Morfine göre daha az zehirlidir. Alışkanlık yapma özelliği morfinden daha azdır. Daha çok öksürük kesici olarak kullanılır.

Papaverin: uyuşturucu (narkotik) etkisi fazla değildir. Kaslar üzerinde kasılmayı önleyici etkisi vardır. Morfinde bundan başka tebain, narkotin, lavdanin, reaodin gibi alkaloidler de vardır.

Afyonun tıbbi kullanımından başka uyuşturucu olarak kullanımı da yaygındır. Özellikle içinde morfine karşı alışkanlık meydana getirmesi çok mühim bir sosyal hadise haline gelmiştir. Morfinman annelerin çocukları anne karnında bu maddeye alışmakta, doğunca morfin açlığı hissetmektedirler.

Afyon alkaloidlerinin elde edilmesinden sonra, bunların formüllerinde bazı değişiklikler yapılarak tedavide kullanılmıştır. Bu maddelerin keşfinden maksat, morfin ve diğer afyon alkaloidlerinin ağrı kesici, öksürük dindirici vs. faydalı te’sirlerinin arttırılması, alışkanlık yapıcı, kusturucu v.s. gibi zararlı ve istenmeyen etkilerinin ise azaltılmasıdır. Bu gayeyle bir çok suni veya yarı suni maddeler elde edilmiştir.

Toplumda her yaş ve sınıftan kişi morfin iptilasına tutulabilmektedir. Bu bakımdan haşhaş ekimi her ülkede hükumetin kontrolü altında yapılır. Afyon ticareti daima kontrol altına alınmaya çalışılmış ve çalışılmaktadır. Yurdumuzda önceleri yaygın olan afyon ziraati bugün çok sınırlı bir bölgede yapılır. Türkiye, kaçak afyon ekimi ve ticaretine karşı büyük bir başarı sağlamıştır.

Afyon, Isparta Uşak, Denizli.

1. Olgunlaşmamış haşhaş kapsüllerine yapılan çizintilerden sızan, sonradan katılaşan süt.
2. Uyuşturucu etkisi olan nesne.
3. İçinde morfin ve kodein gibi birçok uyuşturucu maddeler bulunan, güçlü bir zehir olmakla birlikte, hekimlikte kullanılan değerli bir ilaç.

[Afyonkarahisar] n. opium, poppy, opium poppy, smoke.
Köken: Yunanca.